Автор материала: Хачемизова Фатима Кимовна
Хьак1эмыз Ф.К.
Хъурмэ Хъусен ипчыхьэ зэхахь.
Мэкъэгъэ1у монтаж:
Адыгэ мэкъамэр къы1озэ сценэм к1элэеджэк1о ц1ык1ухэмрэ инхэмрэ адыгэ шъуашэр ащыгъэу а1апэ зэрэ1ыгъэу дэк1уаех .
Сыц1ыф.
Ц1ыфым нахь лъап1э щы1эп. Ц1ыфыр ц1ыфын фае. Ц1ыфыр щэрэ1 - щы1эмэ хъяр!
Сыадыг
Тыадыгэ лъэпкъ. Лъэпкъы тыхъугъэу бэш1эгъэ дэд тызыпсэурэр. Тарихъым анахь ц1ыф лъэпкъыжъэу къыш1эжьырэм тащыщ.
Сышъхьафит. Сыбзэ, сихабзэ, сафит.
Адыгэхэр сыдигъуи яч1ыгу щышъхьафитыгъэх. Адыгэхэр яч1ыгу ишъхьафитныгъэ ренэу фэбэнагъэх, джыри ар къаухъумэ.
Тэ, адыгэхэр, адыгэ ч1ыгум, тихэгъэгоу Адыгэ республикэк1э тызаджэрэм тыщэпсэу.
Адыгэм зао къыригъажьэрэп. Адыгэм ич1ыгу къеухъумэ. Адыгэм ихэгъэгу ш1у елъэгъу.
Тиреспубликэ ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафмэ ащыщхэу щэк1ым къехъу щэпсэу.
Зэк1эми тызэкъот, тызэныбджэгъу, Адыгеир зэдэтихэку. Тызэкъотмэ- тылъэш!
Мы илъэсым тихэку республикэ зыхъугъэр илъэс 25-рэ хъугъэ. Тиреспубликэ къыраш1эжьынэу тамыгъэхэр и1эх.
Адыгэ ныпэм Республикэ гербыр
Ташъхьагъ зыще1эты. Хэгъэгу тамыгъ.
Гухахъуи гуш1уагъуи Ащ зэкъошыбэр
Ащ тэ къытеты. Зы бын ыш1ыгъ
Быбат бзыу тамэу. Тыгъэу къыкъок1рэм
Тэ пытэу ут1ыгъ Ч1ыгур иплъап1.
Шъхьафит щы1ак1эм Мамыр щы1ак1эр
Тэ къытфэхъугъ Тэ тигугъап1.
Тэ Хьатыгъужъыкъое гурыт еджап1эм тыщеджэ
Минит1урэ зырэ (2001) илъэсым тиеджап1э адыгэ поэзием лъапсэ фэзыш1ыгъэу Хьаткъо Ахьмэд ыц1э къыфагъэшъошагъ
Хьаткъо Ахьмэд къызыхъугъэр мы илъэсым илъэсишъэрэ пш1ык1утфырэ (115) хъугъэ.
«Сэ насыпэу къак1орэм сыри1отак1у» -джары тхак1ом ипшъэрылъ шъхьа1эу зыфигъэуцужьыгъагъэр, къыдэхъугъэуи тэлъытэ.
Тиеджап1э Хьаткъо Ахьмэд ыц1э зэрихьырэм лъэшэу тырэгушхо.
Ащ ищы1эныгъэ гъогу ык1и иусэхэм игъэк1отыгъэу татегущы1э, зэ1ук1э зэфэшъхьафхэр зэхэтэщэ, тахэлажьэ.
Гущы1э пае мы илъэсым чъэпыогъум Мыекъуапэ щырек1ок1ыгъэ зэныкъокъуныгъэм сыхэлэжьагъ. Си1офш1эн шъхьэу фэсш1ыгъэр «Лъэпкъым ишъау».
Мыщ тхак1ом фэгъэхьыгъэу ц1ыфхэм зэлъамыш1эрэ нэк1убгъэхэр ык1и, анахь мэхьанэ ин зи1эр, къыдэмык1ыгъэ усэхэр хэтых. Ахэм ащыщэу «Тк1опс» зыфи1орэм сышъуфеджэщт.
Хьаткъо Ахьмэд къыгъэш1агъэр мэк1э дэд нахь мыш1эми гум имык1ыжьрэ усэ дахэхэр къытфыщинагъэх
Усэу «Седжэщт сижъышъхьэм» къеджэрэр Мэрзэкъэнэ Расул
Хьаткъо Ахьмэд иусэмэ ащыщ пычыгъохэр
тихьак1эмэ афэтэгъазэ:
О фэсапщи,
Фэсапщи,
Фэсапщи, тихьак1эх!
Хьак1эх шъот1онти
Тызыл – тызыпкъ,
Тызыклассыпкъ,
Шъукъыздэк1уагъэр зэдэтигубгъу
Шъузэблэгъагъэр зэдэтибгъагъ
Зезыщэрэм къырегъажьэ: Нэгъой Сусанн
Сыда мы дунаем сызык1ытетыр?
А упч1эр мызэу джы зэсэтыжьы,
Джэуапы занк1эр къысфэмыгъотэу
Ич1ыфэ бащэ къэсэлъытэжьы.
Шъуимафэ ш1у, тихьак1э лъап1эхэр, к1элэегъаджэхэр, ны –тыхэр, к1элэеджак1охэр!
Лъэшэу тигуапэу, тиеджэп1э гупсэ шъукъетэгъэблагъэ!
Непэ мэфэ гуш1уагъо къытфэк1уагъ. Хьак1э лъап1эхэр тадэжь къеблэгъагъэх. Ахэр:
Гъыщ Нухь- филогогие ш1эныгъэмк1э доктор, Дунэе адыгэ академием иакадемик, АР и Ги-м бзэш1эныгъэм иотдел ипащ.
Хьамырзэкъо Нуриет – филологие ш1эныгъэмк1э кандидат, доцент. Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ филологиемрэ культурэмрэ ифакультет идекан.
Абрэдж Ачердан – филологие ш1эныгъэмк1э доктор, Адыгэ къэралыгъо университетым бзэш1эныгъэмк1э икафедрэ ипрофессор. Дунэе адыгэ академием иакадемик.
Къат Теуцожь – Урысыемрэ Адыгеемрэ янароднэ сурэтыш1, тхак1о.
Къуекъо Шыхьамбый – адыгэ тхылъ тедзап1эм идиректор, тхак1о.
Хъуажъ Нуриет – филологие ш1эныгъэмк1э кандидат, Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ филологием икафедрэ идоцент.
Мэщфэш1у Нэчдэт – Дунэе адыгэ хасэм хэт, общественнэ 1офыш1.
Гут1э Саният – Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист, тхак1о, зэдзэк1ак1у, адыгэ радиом и1офыш1э шъхьа1.
Дзыбэ Саниет – тхак1о, журналист.
Емтыль Нурбий – Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист, гъэзетэу «Адыгэ макъэм» и1офыш1.
Бэрэ тызэжэгъэ тхэк1о ц1эры1оу, драматургэу, сурэтыш1эу, журналистэу Хъурмэ Хъусенэ
Хъурмэ Хъусенэ анахь хьэк1э лъап1эу ти1агъэхэм ащыщ, сыда п1омэ ар тичылэ щыщ, щеджагъ, щап1угъ. Апэ дэдэу дунаим изэрэщыт, идэхагъэ, псыхъо ц1ык1ум ымакъэ зэрэжъынчыр, бзыухэм яорэд чэф поэтым зыщызэхиш1агъэр тичылэ дахэу Хьатыгъужъыкъуай ары.
Хъурмэ Хъусенэ пасэу тхэныр ригъэжьагъ. Ау иц1ыф ш1ык1эк1э ук1ытапхэу зэрэщытым къыхэк1ык1э зыкъыгъэлъэгъонэу хъущтыгъэп. Ары нахь мыш1эми, поэт шъыпкъэм бэрэ зиушъэфын зэримылъэк1ыщтым къыхэк1ык1э, иусэхэр т1эк1у-т1эк1узэ ц1ыфхэм къахэхьагъ.
Хъурмэ Хъусенэ ытхыгъэхэм узяджэк1э ухагъэгупшысыхьэ, гу фэбагъэ угу къырагъахьэ, гу зылъымытэрэ 1эджми гу алъыуагъатэ.
Ет1ани, осэ ин дэдэ зи1эр, поэтым иусэхэм ежьым ыш1ыгъэ сурэтхэр зэрак1ыгъур ары. Сурэтш1ыныр тихьэк1э лъап1э джыри зы талантэу хэлъ.
Тхак1ом италант лъэшэу къэзгъэнафэрэр, ащ иусэхэр орэдышъом ралъхьэхэу ц1ыфхэм къа1о зыхъук1э ары. Хъурмэ Хъусенэ иусабэхэр орэдэу ц1ыфхэм къахэхьагъэх.
Ищы1эныгъэ гъогу дахэу рык1охэрэм ащыщ Хъурмэ Хъусенэ. Ар усак1о, тхак1о, сурэтыш1. Хъусенэ италант зыбгъурыгъазэу щытэп: ар сурэтш1ыным фэ1эпэ1эсэшху-итхылъэу къыдигъэк1ыхэрэри ежь исурэтхэмк1э гохьэу егъэк1эрак1эх. «Адыгэ макъэм» инэк1убгъохэми ахэр къыредзэх. Иусэхэри псыхьагъэх, гущы1э дахэхэр къегъотых зыфаер къыри1отык1ынымк1э. Усэк1о шъыпкъэмэ зэряшэнэу, гущы1э пэпчъ ифэшъошэ ч1ып1эм регъэуцо, щэрыоу егъэпсы. К1эк1эу къэп1он хъумэ Хъурмэ Хъусенэ усэк1о шъыпкъ, тхак1ом литературэм ижанрэхэмк1э зынахь къин щымы1эу алъытэрэ драматургиеми итворчествэ ч1ып1эшхо щеубыты ык1и щык1эгъэтхъыгъэу ащи италант зыкъыщегъэлъагъо.
Мыщ фэдиз талантыр тхьэм зытри1эк1агъэр тэ тикъуаджэу Хьатыгъужъыкъуае 1946 – рэ илъэсым бэдзэогъум и 7-м къыщыхъугъ. Ичылэгъоу, адыгэ поэзием лъапсэ фэзыш1ыгъэу Хьаткъо Ахьмэд ищысэу, икъоджэ гупсэ ынапэ тыримыхэу, и1оф дэгъу щъыпкъэу зэрызэш1уихыщтым ишъыпкъэу непэ къызнэсыгъэми пылъ. Хъурмэ Хъусенэ Хьатыгъужъыкъое гурыт еджап1эр къызеухым ыуж, 1967-1969-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъур щихьыгъ.
Иусэмэ темэу къащи1этхэрэмк1э лъэныкъо пстэури къащегъэлъагъо-лъэпкъэу, хэкоу, щы1эныгъэм ибгъу пстэухэми яхьыл1агъэу тапашъэ къырелъхьэх. Лъэпкъым ихъишъэ, гъогоу къык1угъэр тапашъхьэ къырегъэуцо. Ахэмэ ащыщ мы усэхэри:
«Тэ джыри пк1ыхьэк1э тыкъушъхьэч1эс» (Къеджэхэрэр я 3 рэ классым ис еджак1ох)
«Адыгэ па1ор» (Къеджэхэрэр я 5 рэ классым ис еджак1охэр)
«Тхьар къытэбгыгъа» (Къеджэхэрэр я 8 рэ классыи ис еджак1охэр)
Мы зэу, мы т1оу конкурсхэм ахэлажьэу, ч1ып1эхэр къырихэу, тиорэды1о ц1эры1оу я 7 рэ классым ис еджак1оу Ширинэ Альбинэ орэдэу «Си Адыгей» зыфи1орэр ш1ухьафтынэу тихьак1эмэ къафи1ощт.
Хъусенэ ц1ыфхэр ш1у елъэгъух, ш1у къадэхъумэ зэрэш1оигъор иусэхэм дэгъоу къащыре1отык1ы, еджап1эу зыщеджагъэм , ичылэ дэсхэу л1ыхъужъыныъэ зезыхьагъэхэм усэхэр афызэхилъхьагъ. Хэзылъхьагъэу янэ-ятэхэу, ышхэу, ышыпхъухэу зыщап1угъэ Хьатыгъужъыкъуае, инахьыжъхэм исабыигъом ш1ук1э къетагъэхэу джы щымы1эжьхэми усабэ афитхыгъ. Ахэмэ ащыщэу:
«Тинарт шъаохэр» я 6-рэ классым ис к1алэхэр
«Тым ищыс»- Бислъангъур Дарин, Цей Зарем
«Гукъэк1 ыжь лъап1» Хьабый Саид, Дзыбэ А. Сапий Д.
«Тичылэ л1ыжъхэр»-Цуамыкъо Шумаф.
« Къэк1ожьыгъэх Хьатыгъужъыкъуае ил1ыхъужъхэр». Бжэш1о Сулет, Хасаныкъо Аз.
тиеджак1омэ нэ1уасэ тыфаш1ыщт.
Орэдэу «Адыгэ къуаджэхэр» зыфи1орэр Ширинэ Альбинэ къе1о.
Мыщ фэдиз талантыр къызщежьагъэу, зыщыхалъхьагъэу иеджэп1э гупси усэ дахэ Хъусенэ фызэхилъхьагъ.
«Сишкол» усэм къеджэ я 7-рэ классым ис еджак1охэр…
Уихэкуи, дунаеу узытетри, еджап1эри-мыхэр зэк1э бгъэлъэп1эн фае, 1о хэлъэп, ау зэк1эми анахьэу уасэ зыфэпш1ын фаеу щытыр ныбджэгъур ары. Ныбджэгъуш1у уи1эныр насыпыгъ, Хъусени ныбджэгъубэ зи1эмэ ащыщ. Ичылэгъоу, игъунэгъоу, къак1омэ чылэм зыщыгуш1ук1эу, Хьабый Руслъани усэ дахэ фызэхилъхьагъ, ащи шъуедгъэдэ1умэ тш1оигъу. Усэм къеджэ…я6-рэ классым исэу Шэуджэн Эльдар.
«Жъыгъом и1эп гъэзэжь»
«Сэлам, сэлам шъэогъужъ хьалэлхэр»-Батмыт Айтэч, Цей Асфар.
Къэшъо дахэ къаш1ы…(Ислъамый)-Шъынэхъо Аскэр, Лъэпц1эрыкъо Самира.
Мы къэшъо дахэр ш1улъэгъуныгъэ къабзэм ишыхьат, гуфэбэныгъэм, ш1улъэгъуныгъэм афэгъэхьыгъэу усэ бэ дэди ытхыгъ, поэмэу «Губгъо тхьаркъом иш1улъэгъу» зыфи1орэри мы темэм ехьыл1агъ, ахэмэ ащыщхэм шъуядгъэдэ1умэ тш1оигъу.
«Щыпэкъак1ом иш1улъэгъу» къеджэрэр Джэнчэтэ Джэнэт
Поэмэу «Губгъо тхьаркъом иш1улъэгъу». Къэрабытэ Радмил, Цей Саид.
Ыпэк1э къызэрыт1уагъэу Хъурмэ Хъусенэ италант зыбгъурыгъазэу щытэп, драматургиеми зыщеушэты. Драматическэ поэмэу «Пщэ фыжьмэ ядунай», трагедиеу «Ч1ыфэ» зыфи1охэрэр адыгэ драмтеатрэм щагъэуцугъэх. Москва нэс къик1ыгъэ драматургхэм, критикхэм лъэшэу и1офш1агъэхэр агу рихьыгъэх, анахь дэгъук1э семинарэу щы1агъэм щыхахыгъагъэх.
Трагедиеу «Ч1ыфэ» зыфи1орэм зигъо шъыпкъэу щыт авторым темэу къыщи1этыгъэр. Художественнэ конфликтыр непэрэ щы1эныгъэм къыхэхыгъэ шъыпкъэу зэрэгъэпсыгъэр хэгъэунэфык1ыгъэн фае. Авторым тапашъхьэ къырегъэуцо хэбзэ дахэ зыхэлъэу, 1эдэбым рыпсэурэ тинахьыжъхэм як1алэ наркотикхэм апыщагъэ зэрэхъугъэр, мэстапэм пы1угъэу къызэрэнагъэр зэрэемык1ури, зэрэтхьамык1агъори к1алэм 1ыгъэк1 теплъэ и1, янэ нэпсык1э зетхьак1ы, ау ащ игухэк1 зэхиш1эным як1алэ и1оф тетыжьэп.
«Ч1ыфэ »зыфи1орэ трагедием щыщ пычыгъо к1эк1 тиеджак1омэ къагъэлъагъо аш1оигъу:
Борэкъу – К1элэдахэ ят, пенсием к1огъэ л1ыжъ; къэзыш1ырэр – Абрэдж Къэплъан.
Нэфзак1 – К1элэдахэ ян, пенсием щы1; къэзыш1ырэр К1эрэщэ Зурет.
Лёник – Борэкъо ышым ыкъу, ешъоныр ик1ас; къэзыш1ырэр Нэшъулъэщэ Дамир.
Зэхэк1япхъу – тэмэшъхьэ ныу; къэзыш1ырэр Чэмышъо Зар.
Сабин – гъунэгъу пшъашъ, К1элэдахэ икъэщэн;
къэзыш1ырэр Абэсэ Зуриет.
Курац – К1элэдахэ деджагъ, ш1у елъэгъу; къэзыш1ырэр Бибэлэ Бэлл.
«Щыпэкъак1ом иш1улъэгъу» къеджэрэр Джэнчэтэ Джэнэт
Поэмэу «Губгъо тхьаркъом иш1улъэгъу». Къэрабытэ Радмил, Цей Саид.